Le premesse fondamentali della semantica di Giovanni Buridano

dalla caratterizzazione dei tre livelli linguistici alla predisposizione cognitiva della significatio

  • Simone Luigi Migliaro Università degli Studi di Salerno
Parole chiave: Buridano, Logica, Semantica, Significatio

Abstract

Il contributo si propone di produrre un’introduzione sistematica e meditata ad alcune premesse fondamentali della semantica di Giovanni Buridano, il famoso maestro che insegnò all’università di Parigi nel XIV secolo. Inizialmente, l’attenzione è posta sulla cosiddetta dottrina dei “livelli linguistici”, la quale prevede il riconoscimento di tre tipologie divergenti di oratio (scritta, vocale e mentale), e ai parallelismi di tipo semantico, e non sintattico, sussistenti tra di essi. Proseguendo su questa scia, viene trattata la differenza tra termini ad placitum e quelli naturaliter significativi e si riflette – non senza allusioni alla cultura contemporanea – sui divergenti meccanismi impositivo-istitutivi descritti dal maestro piccardo, che condurrebbero all’istituzione e all’elaborazione di nuove tipologie di linguaggio. Successivamente, il focus è posto sulla rielaborazione originale – proposta nei primi paragrafi del De suppositionibus – della nozione di significatio, che viene non soltanto ad assumere una predisposizione cognitivo-intensionale, ma si configura come un processo che, insediandosi nelle normali dinamiche comunicative, può dirsi compiuto soltanto quando c’è un reale intendimento tra le parti. Nelle pagine conclusive, inoltre, viene evidenziata la profonda coerenza di buona parte dei contenuti della semantica buridanea con questa impostazione di base.

Downloads

Download data is not yet available.

Riferimenti bibliografici

Fonti

Edizioni

Albertus de Saxonia, Quaestiones Alberti de Saxonia super libros Posteriorum Analyticorum Aristotelis, in Albert of Saxony’s Twenty-five disputed questions on logic. A critical edition of his quaestiones circa logicam, ed. M.J. Fitzgerald, Leiden 2002 (Studien und Texte zur Geistesgeschichte des Mittelalters, 79).

Aristoteles, De Interpretatione, versio Boethii, in Severinus Anicius Manlius Boethius, Commentarii in librum Aristotelis Peri Hermeneias pars prior versionem continuam et primam editionem continens, ed. C. Meiser, Leipzig 1877, pp. 1-28.

Aurelius Augustinus Hipponensis, Confessionum Libri Tredecim, PL 32, coll. 659-868.

Aurelius Augustinus Hipponensis, De doctrina christiana libri quatuor, PL 34, coll. 15-122.

Aurelius Augustinus Hipponensis, De Genesi contra Manicheos libri duo, PL 34, coll. 173-219.

Aurelius Augustinus Hipponensis, De Musica libri sex, PL 32, coll. 1081-1194.

Anicius Manlius Severinus Boethius, Commentarii in librum Aristotelis Peri Hermeneias: Editio Secunda, ed. C. Meiser, Leipzig 1880.

Johannes Buridanus, Summulae: De propositionibus, ed. R. van der Lecq, Tunhout 2005 (ARTISTARIUM, vol. 10-1).

Johannes Buridanus, Summulae: De praedicabilibus, ed. L.M. de Rijk,Nijmegen 1995 (ARTISTARIUM, vol. 10-2).

Johannes Buridanus, Summulae: In praedicamenta, ed. E.P. Bos, Nijmegen 1994 (ARTISTARIUM, vol. 10-3).

Johannes Buridanus, Summulae: De suppositionibus, ed. R. van der Lecq, Nijmegen 2005 (ARTISTARIUM, vol. 10-4).

Johannes Buridanus, Summulae: De syllogismis, ed. J. Spruyt, Turnhout 2010 (ARTISTARIUM, vol. 10-5).

Johannes Buridanus, Summulae: De locis dialecticis, ed. N.J. Green-Pedersen, Tournhout 2013 (ARTISTARIUM, vol. 10-6).

Johannes Buridanus, Summulae: De demonstrationibus, ed. L.M. de Rijk, Gronigen-Haren 2001 (ARTISTARIUM, vol. 10-8).

Johannes Buridanus, Summulae: De practica sophismatum, ed. F. Pironet, Turnhout 2004 (ARTISTARIUM, vol. 10-9).

Johannes Buridanus, Quaestiones Elencorum, ed. R. van der Lecq, Nijmegen 1994.

Johannes Buridanus, Quaestiones in Porphyrii Isagogen, in E. Tatarzynski, Jan Buridan, Kommentarz do Isagogi Porfiriusza, in «Przeglad Tomistyczyny», II (1986), pp. 111-195.

Johannes Buridanus, Quaestiones in Metaphysicen Aristotelis. Quaestiones argutissimae Magistri Ioannis Buridani in ultima praelectione ab ipso recognitae et amissae ac ad archetypon diligenter repositae cum duplice indicio materiarum videlicet in fronte et quaestionum in operis calce, Vaenundatur Badio, Parisiis 1518.

Johannes Buridanus, Quaestiones longe super librum Perihermeneias, ed. R. van der Lecq, Nijmegen 1983 (ARTISTARIUM, 4).

Johannes Buridanus, Tractatus de suppositionibus, ed. M.E. Reina, in «Rivista Critica di Storia della Filosofia», 12, 12 (1952), pp. 175-208.

Lambertus Autissiodorensis, Logica (Summa Lamberti), a cura di F. Alessio, Firenze 1971 (Pubblicazioni della Facoltà di Lettere e Filosofia dell’Università degli Studi di Milano, 59).

Petrus Abaelardus, Glossae super Praedicamenta, in Id., Philosophische Schriften, I. Die Logica Ingredientibus, ed. B. Geyer, Münster 1921 (Beiträge zur Geschichte der Philosophie und Theologie des Mittelalters, XXI.2), pp. 111-305.

Petrus Hispanus Portugalensis, Tractatus called afterwards Summule logicales, ed. e intr. di L.M. de Rijk, Assen 1972.

Traduzioni

Jean Buridan, Les Petites Sommes de logique, tr. fr. e int. di Benoît Patar, Longueuil 2016.

John Buridan, Le Traité des conséquences suivi du Traité sur les propositions, tr.fr. e intr. di Patar, Longueuil 2002.

Jean Buridan, Questions sur l'Art ancien. (Questions sur l'Isagoge, les Prédicaments, le Perihermenias), tr. fr. e intr. di B. Patar, Longueuil 2009.

Jean Buridan, Sophismes, tr. fr. e intr. di J. Biard, Paris 1993.

John Buridan, Sophisms on Meaning and Truth, tr. ing. e intr. di T.K. Scott, New York 1966, pp. 1-60.

John Buridan, Summulae: De Dialectica, tr. ing. ed intr. di G. Klima, New Haven 2001.

Buridan, Treatise on Consequences, tr. ing. e intr. di S. Read, New York 2015 (Medieval Philosophy. Text and Studies).

Buridan’s logic. The treatise on supposition. The treatise on consequences, tr. ing. e intr. di P. King, Reidel, Dordrecht 1985 (Synthese Historical Library, 27), pp. 85-173.

E.G. Hughes, John buridan on Self-reference. Chapter Eight of Buridan’s Sophismata, Cambridge-London-New York 1982.

Studi

C. Ando, Augustine on Language, in «Revue d’Etudes Augustiniennes et Patristiques», IL, 1 (1994), pp. 45-78.

E.J. Ashworth, The Structure of Mental Language: Some Problems Discussed by Early Sixteenth Century Logicians, in «Vivarium», XX, 1 (1982), pp. 59-83.

E.J. Ashworth, Mental Language and the Unity of Propositions: a Semantic Problem Discussed by Early Sixteenth Century Logicians, in «Franciscan Studies», XLI (1981), pp. 61-96.

M. Bertagna, Buridano e le conseguenze, in «Teoria», IX, 2 (1989), pp. 27-43.

J. Biard, Logique et théorie du signe au XIV siècle, Paris 1989 (Études de philosophie médiévale, LXIV).

J. Biard, Jean Buridan: une philosophie du langage ordinaire?, in Formal Approaches and Natural Language in Medieval Logic. Proceedings of the XIXth European Symposium of Medieval Logic and Semantics (Geneva, 12-16 June 2012), a cura di L. Cesalli – F. Goubier – A. de Libera, Barcelona-Roma 2016 (Textes et études du moyen âge, 82), pp. 435-452.

E. Bos – S. Read, Introduction, in Concepts. The treatises of Thomas of Cleves and Paul of Gelria. An edition of the texts with a systematic introduction, a cura di E. Bos – S. Read, Louvain-Paris 2001, pp. 1-77.

A companion to Walter Burley. Late Medieval Logician and metaphysician, a cura di A.D. Conti, Leiden-Boston 2013 (Brill’s Companion to the Christian Tradition, 41).

A. Corbini, Definitio causalis e medio dimostrativo in Giovanni Buridano, in Edizioni, traduzioni e tradizioni filosofiche (secoli XII-XVI): studi per Pietro B. Rossi, a cura di B. Luca – O. Grassi – C. Panti, Canterano 2018 (Flumen sapientiae, 7), pp. 187-198.

G. Cremaschi, La lingua latina nel Medioevo, in «Aevum», XXXI, 5 (1957), pp. 415-437.

L.M. de Rijk, The Development of Suppositio Naturalis in Mediaeval Logic, parte I: Natural supposition ad non-contextual supposition, in «Vivarium», IX, 1 (1971), pp. 71–107.

L.M. de Rijk, The development of Suppositio naturalis in Medieval Logics, parte II: fourteenth century natural supposition ad atemporal (omnitemporal) suppositio, in «Vivarium», XI, 1 (1973), pp. 43-78.

F. Di Giacomo, Conoscenza e struttura del reale nel commento alle Categorie di Giovanni Buridano, tesi di dottorato, Università degli Studi di Salerno, A.A. 2012/2013.

F. Di Giacomo, Pensare ed interpretare la realtà: il commento alle Categorie di Giovanni Buridano = F. Di Giacomo, Pensare ed interpretare la realtà: il commento alle Categorie di Giovanni Buridano, in «Documenti e studi sulla tradizione filosofica medievale», XXVII (2016), pp. 453-481.

C. Dutilh Novaes – S.L. Uckelman, Obligationes, in The Cambridge Companion to Medieval Logic, a cura di S. Read – C. Dutilh Novaes, Cambridge 2016 pp. 370-395.

S. Ebbesen, The Summulae, Tractatus VII De Fallaciis, in The Logic of John Buridan. Acts of the Third European Symposium on Medieval Logic and Semantics (Copenaghen, 16-21 Novembre 1975), a cura di J. Pinborg, Copenhagen 1976 (Opuscula Graecolatina, 9), pp. 121-160.

U. Eco La ricerca della lingua perfetta nella cultura europea, Roma-Bari 1993.

E. Faral, Jean Buridan: Maȋtre és arts de l‘université de Paris. Extrait de l'Histoire Littéraire de la France, tome XXVIII, 2e Partie, Paris 1950.

E. Faral, Jean Buridan. Notes sur les manuscrits, les éditions et le contenu de ses ouvres, in «Archives d’Histoire doctrinale et littéraire du Moyen Age», XV (1946), pp. 1-53.

F. Fiorentino, Il compendio logico di Giovanni Buridano, in La compilación del saber en la Edad Media: La compilation du savoir au Moyen Age / The Compilation of Knowledge in the Middle Ages, a cura di M.J. Muñoz – P.C. Ferris – C. Martín, Turnhout 2013 (Textes et études du moyen age, 69), pp. 241-261.

F. Fiorentino, Giovanni Buridano dalla logica alla cosmologia, Tesi di laurea, Università di Bari, Bari 1999.

J. Fyler, St. Augustine, Genesis, and the origin of language, in Saint Augustine and his influence in the Middle Ages, a cura di E.B. King – J.T. Schaefer, Sewanee 1988 (Sewanee mediaeval studies, 3), pp. 69-78.

W. Hübener, Oratio mentalis und oratio vocalis in der Philosophie des 14. Jahrhunderts, in Sprache und Erkenntnis im Mittelalter, a cura di A. Zimmermann, Berlin 1981 (Miscellanea mediaevalia, 13/1), pp. 488-97.

C. Kann, Supposition and properties of Terms, in Cambridge Companion to Medieval Logic, a cura di S. Read – C. Dutilh Novaes, Cambridge 2016, pp. 220-244.

P. King, Introduction, in Jean Buridan’s logic. The treatise on supposition. The treatise on consequences, tr. e int. di P. King, Dordrecht 1985 (Synthese Historical Library, 27), pp. 3-82.

P. King, Between Logic and Psychology: Jean Buridan on Mental Language, articolo non pubblicato presentato alla conferenza John Buridan and Beyond, Copenaghen, settembre 2001, disponibile online all’indirizzo: <http://individual.utoronto.ca/pking/presentations/Buridan_on_Mental.pdf>.

G. Klima, John Buridan, Oxford-New York 2009.

G. Klima, Introduction, in John Buridan, Summulae: De Dialectica, tr. ing. ed intr. di G. Klima, New Haven 2001, pp. xxvii-lxii, in part. pp. xviii-xxx

Le langage mental du moyen âge à l’âge classique, a cura di J. Biard, Louvain-Paris-Walpole 2009 (Philosophes Médiévaux, 50).

The Language or Thought in Late Medieval Philosophy. Essays in Honor of Claude Panaccio, a cura di J. Pelletier – M. Roques, Cham 2017 (Gistorical-Analytical Studies on Nature, Mind and Action, 5).

A. Maierù, Mental Language and Italian Scholasticism in the Fourteenth and Fifteenth Centuries, in John Buridan and Beyond. Topics in the Language Sciences, 1300-1700, a cura di R.L. Friedman – S. Ebbesen, Copenaghen 2004 (Historisk-filosofiske meddelelser, 89), pp. 33-68.

A. Maierù, La terminologia logica della tarda scolastica, Roma 1972 (Lessico intellettuale europeo, 7).

M. Markowski, L‘influence de Jean Buridan sur les universités d’Europe centrale, in Preuve et raisons à l’Université de Paris, a cura di Z. Kaluza – P. Vignaux, Paris 1984, pp. 149-163.

S. Meier-Oeser, The intersubjective sameness of mental concepts, in Intentionality, Cognition and Mental Representation in Medieval Philosophy, a cura di G. Klima, New York 2015 (Medieval Philosophy. Text and studies), pp. 287-322.

S. Meier-Oeser, Mental Language and Mental Representation in Late Scholastic Logic in John Buridan and beyond. Topics in the Language Sciences, 1300-1700, a cura di R.L. Friedman – S. Ebbesen, Copenaghen 2004 (Historisk-filosofiske meddelelser, 89), pp. 237-266.

S. Meier-Oeser, Walter Burley’s propositio in re and the Systematization of the ordo significationis, in Philosophical Debates at Paris in the Early Fourteenth Century, a cura di S.F. Brown – T. Dewender – T. Kobusch, Leiden 2009 (Studien und Texte zur Geistesgeschichte des Mittelalters, 102), pp. 483-506.

B. Michael, Johannes Buridan: Studien zu seinem Leben, seinen Werk und zur Rezeption seiner Theorien im Europa des Späten Mittelalters, Berlin 1985.

S.L. Migliaro, Forma et materia termini: Giovanni Buridano e gli esiti della semantica tardomedievale, tesi di laurea, Università degli Studi di Salerno, A.A. 2019/2020.

A.M. Mora-Màrquez, The Thirteenth-Century Notion of Signification. The Discussions and Their Origin and Development, Leiden-Boston 2015 (Investigating Medieval Philosophy, 10).

C. Panaccio, Linguistic Externalism and Mental Language in Ockham and Buridan, in Questions on the Soul by John Buridan and Others. A companion to John Buridan’s Philosophy of Mind, a cura di G. Klima, Cham 2017 (Historical-Analytical Studies on Nature, Mind and Action, 3), pp. 225-237.

C. Panaccio, Le nominalisme du XIVesiècle et l’universalité des concepts, in Universalità della ragione. Pluralità delle filosofie nel Medioevo (Universalité de la raison. Pluralité des philosophies au Moyen Age. Universality of Reason. Plurality of Philosophies in the Middle Ages). XII Congresso internazionale di filosofia medievale (Palermo, 17-22 settembre 2007), vol. II, a cura di A. Musco – C. Compagno, Palermo 2012 (Biblioteca dell'Officina di studi medievali, 14), pp. 481-488.

P. Pérez-Ilzarbe, John Buridan and Jéronimo Pardo on the Notion of Propositio, in John Buridan and Beyond. Topics in the Language Sciences, 1300-1700, a cura di R.L. Friedman – S. Ebbesen, Copenaghen 2004 (Historisk-filosofiske meddelelser, 89), pp. 153-181.

J. Pinborg, The Summulae, Tractatus I De Introductionibus, in The Logic of John Buridan. Acts of the Third European Symposium on Medieval Logic and Semantics, a cura di J. Pinborg, Copenaghen 1976, pp. pp. 71-91.

F. Pironet, Introduction, in Johannes Buridanis, Summulae: De practica sophismatum, ed. F. Pironet, Turnhout 2004 (ARTISTARIUM, vol. 10-9), pp. ix-xlix.

A. Ponzio, Introduzione, in Pietro Ispano, Trattato di logica. Summule logicales, tr. it. e introduzione a cura di A. Ponzio, Milano 2004 (Bompiani testi a fronte, 86), pp. III-XXXVIII.

G. Preti, Dialettica terministica e probabilismo nel pensiero medievale, in Id., Saggi filosofici, Volume II: Storia della logica e storiografia filosofica¸ Firenze 1976, pp. 18-70.

S. Read, Concepts and Meaning in Medieval Philosophy, in Intentionality, Cognition and Mental Representation in Medieval Philosophy, a cura di G. Klima, New York 2015 (Medieval Philosophy. Text and studies), pp. 9-28.

M.E. Reina, Il problema del linguaggio in Buridano, parte I: voci e concetti, in «Rivista critica di storia della filosofia», XIV, 4 (1959), pp. 367-417.

M.E. Reina, Il problema del linguaggio in Buridano, parte II: significazione e verità, in «Rivista Critica di Storia della Filosofia», XV, 2 (1960), pp. 141-165.

M.E. Reina, Il problema del linguaggio in Buridano, parte III: il linguaggio, in «Rivista Critica di Storia della Filosofia», XV, 3 (1960), pp. 238-264.

M.E. Reina, Res et signa: studi di Maria Elena Reina, a cura di L. Cova – S. Nagel – R. Schiavolin, Firenze 2010 (Millennio medievale: Strumenti e studi, 86).

C. Roncaglia, Utrum impossibile sit significabile: Buridano, Marsilio di Inghen e la Chimera, in Filosofia e teologia nel Trecento. Studi in ricordo di Eugenio Randi, a cura di L. Bianchi, Louvain-La Neuve 1994 (FIDEM, Textes et études du moyen âge, 1), pp. 259-282

P.V. Spade, Obligations. Developments in fourteenth century, in The Cambridge History of Later Medieval Philosophy: From the Rediscovery of Aristotle to the Disintegration of Scholasticism, 1100–1600, a cura di N. Kretzmann – A. Kennyn – J. Pinborg,, Cambridge 1982, pp. 335-341.

P.V. Spade – M. Yrjönsuuri, s.v. Medieval Theories of Obligationes, in The Stanford Encyclopedia of Philosophy, cura di E.N. Zalta, The Metaphysics Research Lab Center for the Study of Language and Information (Stanford university), Stanford, Summer 2020 Edition, disponibile online all’indirizzo: <https://plato.stanford.edu/archives/sum2020 /entries/obligationes/>.

J. Spruyt, s.v. Syncategoremata, in Encyclopedia of Medieval Philosophy, a cura di H. Lagerlund, Berlin (2011), pp. 1241-1245.

E. Stump, Obligations. A. From the beginning to the early fourteenth century, in The Cambridge History of Later Medieval Philosophy: From the Rediscovery of Aristotle to the Disintegration of Scholasticism, 1100–1600, a cura di N. Kretzmann – A. Kennyn – J. Pinborg, Cambridge 1982, pp. 315-334.

R. van der Lecq, Introduction, in Johannes Buridanus, Summulae: De propositionibus, ed. R. van der Lecq, Tunhout 2005 (ARTISTARIUM, vol. 10-1), pp. ix-xxxv.

R. van der Lecq, Introduction in Johannes Buridanus, Summulae: De suppositionibus, ed. R. van der Lecq, Nijmegen 2005 (ARTISTARIUM, vol. 10-4), pp. ix-xxxviii.

R. van der Lecq, Mental language: a Key to the Understandigs of Buridan’s semantics, disponibile online all’indirizzo: <https://www.academia.edu/42930930/Mental_Language._A_key_to_the_understanding_of_Buridans_semantics>.

J. Zupko, John Buridan. Portrait of a fourteenth-Century Arts Master, Notre Dame (Indiana) 2003.

Pubblicato
2021-12-31
Come citare
MigliaroS. (2021). Le premesse fondamentali della semantica di Giovanni Buridano. Schola Salernitana - Annali, 26, 23-65. Recuperato da http://www.serena.unina.it/index.php/schola/article/view/8814
Fascicolo
Sezione
Saggi