Muslimische Truppen in christlichen Heeren. Kontinuität und Wandel im Italien des 13. Jahrhunderts

  • Richard Engl Università Ludwig-Maximilians, Monaco
Parole chiave: Minoranze politiche, Minoranze religiose, Musulmani, Italia settentrionale e centrale, Periodo normammo, Periodo svevo, Periodo angioino, Balcani, Forze armate

Abstract

 Il contributo si concentra sulla storia militare dell'Italia meridionale del XIII secolo, analizzando l’utilizzo di truppe musulmane da parte degli eserciti cristiani. Questo fenomeno, tipico dell'Italia meridionale, era basato sulla co-presenza di diversi gruppi religiosi nel Mezzogiorno. Il contributo evidenzia gli sviluppi e le percezioni degli eserciti transculturali nel corso del XIII secolo, rivisitando così le ricerche precedenti.

Downloads

Download data is not yet available.

Riferimenti bibliografici

Quellen

Albert of Aachen, Historia Ierosolimitana, ed. S. B. Edgington, Oxford et al. 2007 (Oxford Medieval Texts).

Albertus Milioli, Liber de temporibus et aetatibus et Cronica imperatorum, ed. O. Holder-Egger, Hannover 1903 (MGH, SS, 31), pp. 353-668.

Alexander Telesinus, Ystoria Rogerii regis Sicilie Calabrie atque Apulie, ed. L. de Nava, commento storico a cura di D. Clementi, Roma 1991 (Fonti per la Storia d’Italia, 112).

Amato di Montecassino, Storia de’ Normanni, ed. V. De Bartholomaeis, Roma 1935 (Fonti per la Storia d’Italia, 76).

Andreas Ungarus, Descripcio victorie Beneventi, ed. F. Delle Donne, Roma 2014 (Fonti per la storia dell’Italia me-dievale. Antiquitates, 41), pp. 3-81.

Annales Cavenses, ed. F. Delle Donne, Roma 2011 (Fonti per la storia dell’Italia medievale. Rerum Italicarum Scriptores. Terza serie, 9 = Analecta Cavensia, 5).

Annales Ianuenses. Ann. MCCXXV-MCCL, in Annali Genovesi di Caffaro e de’ suoi continuatori dal MCCLI al MCCLXXIX, vol. 3, ed. C. Imperiale di Sant’ Angelo, Roma 1923 (Fonti per la Storia d’Italia, 12), pp. 1-189.

Annales Ianuenses. Ann. MCCLI-MCCLXIV, in Annali Genovesi di Caffaro e de’ suoi continuatori dal MCCLI al MCCLXXIX, vol. 4, ed. C. Imperiale di Sant’ Angelo, Roma 1926 (Fonti per la Storia d’Italia, 13), pp. 1-58.

Annales Parmenses maiores, ed. G.H. Pertz, Han¬nover 1863 (MGH, SS, 18), pp. 664-790.

Annales Placentini Gibellini, ed. G.H. Pertz, Han¬nover 1863 (MGH, SS, 18), pp. 457-581.

Annales S. Iustinae Patavini, ed. P. Jaffé, Hannover 1866 (MGH, SS, 19), pp. 148-193.

Annales S. Pantaleonis, ed. G. Waitz, Hannover 1880 (MGH, SS rer. Germ., 18), pp. 197-299.

Balduinus Avennensis, Chroni¬con Hanoniense, ed. J. Heller, Hannover 1880 (MGH, SS, 25), pp. 414-467.

Bartholomaeus de Neocastro, Historia Sicula (aa. 1250-1293), ed. G. Paladino, Bologna 1921 (Rerum Italicarum Scriptores. Nuova edizione, 13.3).

J.F. Böhmer, Regesta Imperii V: Die Regesten des Kaiserreichs unter Philipp, Otto IV, Friedrich II, Heinrich (VII), Conrad IV, Heinrich Raspe, Wilhelm und Richard. 1198-1272, nach der Neubearbeitung und dem Nachlasse Johann F. Böhmer’s neu ed. und erg. von J. Ficker, Erste Abtheilung, Innsbruck 1881.

Breve chronicon de rebus Siculis, ed. W. Stür¬ner, Hannover 2004 (MGH, SS rer. Germ., 77), pp. 50-117.

Le Cartulaire de S. Matteo di Sculgola en Capitanate (Registro d’Istrumenti di S. Maria del Gualdo), vol. 1: 1177-1239, ed. J.-M. Martin, Bari 1987 (Codice Diplomatico Pugliese, 30).

Codice diplomatico dei Saraceni di Lucera, ed. P. Egidi, Napoli 1917.

Codice diplomatico del regno di Carlo I. e II. d’Angiò dal 1265 al 1309, ed. G. Del Giudice, vol. 1, Napoli 1863.

Das Brief- und Memorialbuch des Albert Behaim, ed. T. Frenz – P. Herde, München 2000 (MGH, Briefe des späteren Mittelalters, 1).

Eadmerus monachus Cantuariensis, Vita Sancti Anselmi archiepiscopi Cantuariensis, ed. R.W. Southern, London et al. 1962.

Epistole et dictamina Clementis pape quarti. Das Spezialregister Papst Clemens’ IV. (1265-1268), ed. M. Thumser, 3 voll., Wiesbaden 2022 (MGH, Briefe des späteren Mittelalters, 4).

Epistolae saeculi XIII e regestis pontificum Romanorum selectae, ed. K. Rodenberg, 3 voll., Berlin 1883-1894, München 1982 (MGH, Epp. saec. XIII).

Falcone di Benevento, Chro¬nicon Beneventanum, ed. E. D’Angelo, Firenze 1998 (Per Verba. Testi mediolatini con traduzione, 9).

Galvaneus Flamma, Chronica Mediolani seu Manipulus Florum, ed. L.A. Muratori, Milano 1727 (Rerum Italicarum Scriptores, 11), coll. 537-740.

Gaufredus Malaterra, De rebus gestis Rogerii Calabriae et Siciliae comitis et Roberti Guiscardi ducis fratris eius, ed. E. Pontieri, Bologna 1925 (Rerum Italicarum scrip¬tores, 5,1).

Gesta Innocentii III, in The „Gesta Innocentii III“: Text, Introduction and Commentary, ed. D.R. Gress-Wright, Ann Arbor 1993, pp. 1-354.

Giovanni Villani, Nuova Cronica, ed. G. Por¬ta, 3 voll., Parma 1990-1991.

Guillaume de Nangis, Vita sancti Ludovici IX regis Franciae, ed. P.C.F. Daunou – J. Naudet, Paris 1840 (Recueil des Historiens des Gaules et de la France, 20), pp. 310-465.

J.-L.-A. Huillard-Bréholles, Historia diplomatica Friderici secundi sive Constitutiones, privilegia, mandata, instrumenta quae supersunt istius imperatoris et filiorum eius. Accedunt epistolae paparum et do¬cumenta varia, 7 voll., Paris 1852-1861.

Die Kampanische Briefsammlung (Paris lat. 11867), ed. S. Tuczek (†), Hannover 2010 (MGH, Briefe des späteren Mittelalters, 2).

Lupus Protospatarius, Annales, ed. G.H. Pertz, Hannover 1844 (MGH, SS, 5), pp. 52-63.

Marinetus de Marino et al., An¬nales Ianuenses. Ann. MCCLXV-MCCLXVI, in Annali Genovesi di Caffaro e de’ suoi continuatori dal MCCLI al MCCLXXIX, vol. 4, ed. C. Imperiale di Sant’ Angelo, Roma 1926 (Fonti per la Storia d’Italia, 13), pp. 79-94.

Matthaeus Parisiensis, Chronica major ed. H.R. Luard, 7 voll., London 1872-1883 (Rerum Britannicarum medii aevi Scriprores, 57.1-7).

Nicolaus de Carbio, Vita Innocentii IV, ed. F. Pagnotti, in Id., Niccolò da Calvi e la sua Vita d’Innocenzo IV con una breve introduzione sulla istoriografia pontificia nei secoli XIII e XIV, in «Archivio della R. Società Romana di Storia Patria», XXII (1898), pp. 76-120.

Nicolaus de Jamsilla, Historia de rebus gestis Friderici II. imper. ejusque filiorum Conradi, et Manfredi Apuliae et Siciliae regum. Ab Anno MCCX. usque ad MCCLVIII., ed. L.A. Muratori, Milano 1726 (Rerum Italicarum Scriptores, 8), coll. 493-616.

Ottobonus Scriba, Annales Ianuenses. Ann. MCLXXIV-MCLXXXVI, in Annali Genovesi di Caffaro e de’ suoi continuatori dal MCLXXIV al MCCXXIV, vol. 2, ed. L.T. Belgrano – C. Imperiale di Sant’ Angelo, Genova 1901 (Fonti per la Storia d’Italia, 11), pp. 1-66.

Parisius de Cereta, Cronica Verone (1115- 1260), in Il Chronicon Veronense di Paride da Cerea e dei suoi continuatori, ed. R. Vaccari, vol. 1: La Cronaca Parisiana (1115-1260) con l’Antica Continuazione (1261-1277), Legnano 2014, pp. 121-177.

Petrus de Ebulo, Liber ad honorem Augusti sive de rebus Siculis. Codex 120 II der Burgerbibliothek Bern. Eine Bilderchronik der Stauferzeit, ed. T. Kölzer – M. Stähli, Textrevision und Übersetzung von G. Becht-Jördens, Sigmaringen 1994.

Primat, Chronique, ed. N. de Wailly et al., Paris 1894 (Recu¬eil des Historiens des Gaules et de la France, 23), pp. 5-106.

Pseudo Ugo Falcando, De rebus circa regni Siciliae curiam gestis – Epistola ad Petrum de desolatione Siciliae. Edizione critica, traduzione e commento, ed. E. D’Angelo, Firenze 2014 (Edizione nazionale dei testi mediolatini d’Italia, 36 = Fonti per la Storia dell’Italia Medievale. Rerum Italicarum Scriptores. Terza serie, 11), pp. 50-324.

I registri della cancelleria angioina, ed. R. Filangieri et al., 50 voll., Napoli 1950-2010 (Testi e documenti di storia napoletana, 1-50).

Il registro della cancelleria di Federico II del 1239-1240, ed. C. Carbonetti Vendittelli, 2 voll., Roma 2002 (Fonti per la Storia dell’Italia medievale. Antiquitates, 19).

Riccardus de Sancto Germano, Chronica = Riccardus de Sancto Germano, Chronica, ed. C.A. Garufi, Bologna 1937-1938 (Rerum Italicarum Scriptores. Nuova edi¬zione, 7.2).

Rolandinus Patavinus, Cronica = Rolandinus Patavinus, Cronica in factis et circa facta Marchie Trivixane (aa. 1200 cc.-1262), ed. A. Bonardi, Città di Castello 1905- 1908 (Rerum Italicarum Scriptores. Nuova edizione, 8.1).

Saba Malaspina, Chronik = Saba Malaspina, Chronik, ed. W. Koller – A. Nitschke, Hannover 1999 (MGH, SS, 35).

Salimbene de Adam, Cronica, ed. G. Scalia, 2 voll., Turnhout 1998-1999 (Corpus Christianorum. Continuatio Mediaeualis, 125-125A).

Text of Marginal Entries from Chronicon Romualdi Salernitani, in D. Clementi, Historical Commentary on the Libellus of Alessandro di Telese, previously known as De rebus gestis Roge¬rii Siciliae regis or as Ystoria Rogerii regis Siciliae, Calabrie atque Apulie. Appendix I, in Alexander Telesinus, Ystoria Rogerii regis Sicilie Calabrie atque Apulie, ed. L. de Nava, commento storico a cura di D. Clementi, Roma 1991 (Fonti per la Storia d’Italia, 112), pp. 337-344.

Thomas [Patavinus], Gesta imperatorum et pontificum, ed. E. Ehrenfeuchter, Hannover 1872 (MGH, SS, 22), pp. 490-528.

Literatur

D. Abulafia, La caduta di Lucera Saracenorum, in Per la storia del Mezzogiorno medievale e moderno. Studi in memoria di Jole Mazzoleni, Napoli 1998 (Pubblicazioni degli archivi di stato, 48), pp. 171-186.

D. Abulafia, Monarchs and Minorities in the Christian Western Mediterranean around 1300. Lucera and its Analogues, in Christendom and its Discontents. Exclusion, Persecution, and Rebellion 1000-1500, ed. by S.L. Waugh – P.D. Diehl, Cambridge 1996, pp. 234-263.

I. Almond, Two Faiths, One Banner. When Muslims mar¬ched with Christians across Europe’s Battlegrounds, Cambridge (MA) 2009.

G. Amatuccio, Arcieri e balestrieri nella storia militare del Mezzogiorno medievale, in «Rassegna storica Salernitana», XXIV (1995), pp. 55-96.

G. Amatuccio, Aspetti dell’interscambio di tecnologia militare nel Mezzogiorno normanno-svevo, in Cultura cittadina e documentazione. Formazione e circolazione di modelli, a cura di A.L. Trombetti Budriesi, Bologna 2009, pp. 301-309.

G. Amatuccio, Mirabiliter pugnaverunt. L’esercito del Regno di Sicilia al tempo di Federico II. Prefazione di Errico Cuozzo, Napoli 2003 (Pubblicazioni dell’Istituto Universitario Suor Orsola Benincasa. Histo¬rica, 9).

G. Amatuccio, Saracen Archers in Southern Italy, in «Journal of the Society of Archer-Antiquaries», XLI (1998), pp. 76-80.

F. Baethgen, Die Regentschaft Papst Innozenz III. im Königreich Sizilien, Heidelberg 1914 (Heidelberger Abhandlungen zur mittleren und neueren Geschichte, 44).

J. Becker, Graf Roger I. von Sizilien. Wegbereiter des normannischen Königreichs, Tübingen 2008 (Bibliothek des Deutschen Historischen Instituts in Rom, 117).

G.L. Borghese, Carlo I d’Angiò e il Mediterraneo. Politica, diplomazia e commercio internazionale prima dei Vespri, Roma 2008 (Collection de l’École française de Rome, 411).

B. Bresciani, Un notaio cronista del XIII secolo (Paride da Cerea), in «Atti e memorie della Accademia di agricoltura scienze e lettere di Verona», CXXIX (1954), pp. 89-96.

L.C. Chiarelli, A History of Muslim Sicily, Sta Venera 2011.

C. Cogrossi, Per uno studio intorno alle cronache dei notai ed agli atti notarili nei comuni dell’Italia settentrionale (XII-XIV sec.), in «Jus», XXVIII (1981), pp. 333-360.

P. Contamine, War in the Middle Ages, Oxford-New York 1984.

A. De Simone, I luoghi della cultura arabo-islamica, in Centri di produzione della cultura nel Mezzogiorno normanno-svevo. Atti delle dodicesime giornate normanno-sveve (Bari, 17-20 ottobre 1995), a cura di G. Musca, Bari 1997 (Centro di studi normanno-svevi. Università degli Studi di Bari, Atti, 12), pp. 55-87.

A.-M. Eddé, al-Malik al-Kāmil, in The Encyclopaedia of Islam. THREE 2021-3, 2021, pp. 97-100.

P. Egidi, La colonia saracena di Lucera e la sua distruzione, Napoli 1912; zuerst erschienen in «Archivio storico per le provincie Napoletane», XXXVI (1911), pp. 597-694; XXXVII (1912), pp. 71-89, 664-696; XXXVIII (1913), pp. 115-144, 681-707; XXXIX (1914), pp. 132-171, 697-766.

K. Elm – G. Binding, Clara v. Assisi, in Lexikon des Mittelalters 2, 1983, coll. 2122-2124.

R. Engl, ʿAbd al-ʿAzīz von Lucera (gest. 1301). Aufstieg und Fall eines muslimischen Ritters im Königreich Sizilien, in Christen und Muslime in der Capitanata im 13. Jahrhundert. Archäologie und Geschichte, hrsg. L. Clemens – M. Matheus, Trier 2018 (Interdisziplinärer Dialog zwischen Archäologie und Ge¬schichte, 4), pp. 231-249.

R. Engl, Die verdrängte Kultur. Muslime im Süditalien der Staufer und Anjou (12.-13. Jahrhundert), Ostfildern 2020 (Mittelalter-Forschungen, 59).

H. Fancy, The Mercenary Mediterranean. Sovereignty, Religion, and Violence in the Medieval Crown of Aragon, Chicago-London 2016.

H. Fancy, Monarchs and Minorities: «Infidel» Soldiers in Mediterranean Courts, in Globalization of Knowledge in the Post-Antique Mediterranean, 700-1500, hrsg. S. Brentjes – J. Renn, London-New York 2016, pp. 101-129.

E. Franceschini, I due assalti dei Saraceni a S. Damiano e ad Assisi, in Nel segno di Francesco, a cura di F. Casolini – G. Giamba, Assisi 1988, pp. 381-405.

J. Göbbels, Das Militärwesen im Königreich Sizilien zur Zeit Karls I. von Anjou 1265-1285, Stuttgart 1984 (Monographien zur Geschichte des Mittelalters, 29).

J. Göbbels, Die Militärorganisation im stau¬fischen Königreich Sizilien, in Friedrich II. Tagung des Deutschen Historischen Insti¬tuts in Rom im Gedenkjahr 1994 / Federico II. Convegno dell’Istituto Storico Germa¬nico di Roma nell’VIII Centenario della nascita, hrsg. A. Esch – N. Kamp, Tübingen 1996 (Bibliothek des Deutschen Historischen Instituts in Rom, 85), pp. 486-500.

G. Golubovik, Relazione del duplice assedio del Monastero di San Damiano (1240) e della città di Assisi (1241) secondo il Codice Assisiano n. 341, testo latino inedito, in In ricordo. 1212-1912, Assisi 1912, pp. 33-35.

K. Görich, Die Staufer. Herrscher und Reich, München 2006 (Beck Wissen).

P. Grillo, L’aquila e il giglio. 1266: La battaglia di Benevento, Roma 2015 (Aculei, 21).

P. Grillo, L’organizzazione militare del Regno durante l’epoca di Manfredi, in Eclisse di un regno. L’ultima età sveva (1251-1268). Atti delle diciannovesime giornate normanno-sveve (Bari, 12-15 ottobre 2010), a cura di P. Cordasco – M.A. Siciliani, Bari 2012 (Centro di Studi Normanno-Svevi. Atti, 19), pp. 225-252.

A. Haverkamp, Aufbruch und Gestaltung. Deutschland 1056-1273, 2., vollst. überarb. Aufl. München 1993 (Neue Deutsche Geschichte 2).

B. Hechelhammer, Zwischen Märtyrermord und Todesstrafe. Die Hinrichtung des Bischofs Marcellino von Arezzo im Jahre 1248, in Bischofsmord im Mittelalter. Murder of Bischops, hrsg. N. Fryde – D. Reitz, Göttingen 2003 (Veröffentlichungen des Max-Planck-Instituts für Geschichte, 191), pp. 303-319.

P. Herde, Der Vernichtungskrieg Karls I. von Anjou gegen die letzten Staufer. Die Schlacht von Benevent (1266) und in der Palentinischen Ebene (1268), in Manfred. König von Sizilien (1258-1266), Göppingen 2015 (Schriften zur staufischen Geschichte und Kunst, 34), pp. 107-135.

H. Houben, Die Normannen, München 2012 (Beck Wissen).

H. Houben, Kaiser Friedrich II. (1194-1250). Herrscher, Mensch und Mythos, Stuttgart 2008 (Kohlhammer Urban-Taschenbücher, 618).

H. Houben, Roger II. von Sizilien. Herrscher zwischen Orient und Okzident, 2., erg. Aufl. Darmstadt 2010 (Gestalten des Mittelalters und der Re¬naissance).

J. Johns, Arabic Administration in Norman Sicily. The Royal Dīwān, Cambridge et al. 2002 (Cambridge Studies in Islamic Civilization).

B. Jussen, Patenschaft, in Lexikon des Mittelalters 6, 1993, coll. 1779s.

E.H. Kantorowicz, Kaiser Friedrich der Zweite, Düsseldorf-München 1963.

M. Krumm, Bound by Loyalty. Conflict, Communication and Group Solidarity in Early Twelfth Century Southern Italy, in «Haskins Society Journal», XXX (2019), pp. 107-131.

M. Krumm, Herrschaftsumbruch und Historiographie. Zeitgeschichtsschreibung als Krisenbewältigung bei Alexander von Telese und Falco von Benevent, Berlin-Boston 2021 (Bibliothek des Deutschen Historischen Instituts in Rom, 141).

Z. Lazzeri, Il processo di canonizzazione di S. Chiara d’Assisi, in «Archivium Franciscanum Historicum», XIII (1920), pp. 403-507.

G.A. Loud, The Age of Robert Guiscard: Southern Italy and the Norman Conquest, Harlow et al. 2000.

C.T. Maier, Crusade and Rhetoric against the Muslim Colony of Lucera. Eudes of Châteauroux’s Sermones de Rebellione Sarracenorum Lucherie in Apulia, in «Journal of Medieval History», XXII (1995), pp. 343-385.

M. Marrocchi, Marcellino, in Dizionario Biografico degli Italiani 69, 2007 <https://www.treccani.it/enciclopedia/marcellino_(Diziona¬rio-Biografico)/>.

J.-M. Martin, I Saraceni a Lucera. Nuove indagini, in Miscellanea di Storia Lucerina II. Atti del III Convegno di Studi Storici, Lucera 1989, pp. 9-34.

F. Maurici, L’emirato sulle montagne. Note per una storia della resistenza musulmana in Sicilia nell’età di Federico II di Svevia, Palermo 1987.

F. Maurici, Uno stato musulmano nell’Europa cristiana del XIII secolo: L’emirato siciliano di Mohammed Ibn Abbad, in «Acta historica et archaeologica mediaevalia», XVIII (1997), pp. 257-280.

H. Meier-Welcker, Das Militärwesen Kaiser Friedrichs II. Landesverteidigung, Heer und Flotte im sizilischen «Modellstaat», in «Militärgeschichtliche Mitteilungen», XVII (1975), pp. 9-48.

A. Metcalfe, The Muslims of Medieval Italy, Edinburgh 2009 (The New Edinburgh Islamic Surveys).

J. Mikulla, Die Söldner in den Heeren Kaiser Friedrichs II., Diss. Gnesen 1885.

C. Oman, A History of the Art of War in the Middle Ages, vol. 1: A.D. 378-1278, 2. überarb. u. erw. Aufl., New York 1959.

P. Pieri, I Saraceni di Lucera nella storia militare medievale, in «Archivio storico pugliese», VI (1953), pp. 94-101.

B. Scheller, Assimilation und Untergang. Das muslimische Lucera in Apulien und sein gewaltsames Ende im Jahr 1300 als Problem der Globalgeschichte, in Europa in der Welt des Mittelalters. Ein Colloquium für und mit Michael Borgolte, hrsg. T. Lohse – B. Scheller, Berlin-Boston 2014, pp. 141-162.

A. Sommerlechner, Stupor mundi? Kaiser Friedrich II. und die mittelalterliche Geschichtsschreibung, Wien 1999 (Publikationen des Historischen Instituts beim Österreichischen Kulturinstitut in Rom, I. Abteilung: Abhand¬lungen, 11).

W. Stürner, Friedrich II., Darmstadt 2003.

J. Taylor, Muslims in Medieval Italy. The Colony at Lucera, Lanham et al. 2003.

P. Thorau, Der Krieg und das Geld. Ritter und Söldner in den Heeren Kaiser Friedrichs II., in «Historische Zeitschrift», CCLXVIII (1999), pp. 599-634.

G.M. Varanini, Parisio da Cerea, in Dizionario Biografico degli Italiani 81, 2014 <http://www.treccani.it/enciclopedia/parisio-da-ce¬rea_(Dizionario-Biografico)/>.

E. Voltmer, Fahnenwagen, in Lexikon des Mittelalters 4, 1989, coll. 229s.

K. Wolf, Auf dem Pfade Allahs. Ğihād und muslimische Migrationen auf dem süditalienischen Festland (9.-11. Jahrhundert), in Transkulturelle Verflechtungen im mittelalterlichen Jahrtausend. Europa, Ostasien, Afrika, hrsg. M. Borgolte – M.M. Tischler, Darmstadt 2012, pp. 120-166.

Pubblicato
2023-12-29
Come citare
EnglR. (2023). Muslimische Truppen in christlichen Heeren. Kontinuität und Wandel im Italien des 13. Jahrhunderts. Schola Salernitana - Annali, 28, 265-302. https://doi.org/10.6093/1590-7937/10585
Fascicolo
Sezione
Temi e ricerche